Tholen - Het is een technische term die bij veel mensen een belletje zal doen rinkelen: CRISPR-Cas. De exacte werking van de technologie om genetische veranderingen in DNA aan te brengen, zal desondanks bij lang niet iedereen bekend zijn. Dat hoeft ook niet, want in de AFG-sector zijn het de veredelaars voor wie het een stuk ‘gereedschap’ is. Of eigenlijk kan zijn, want het Europees Hof stak afgelopen zomer een stokje voor het gebruik van de technologie. Daarmee is het ‘probleem’ CRISPR-Cas nog niet helemaal getackeld. Met CRISPR-Cas ontwikkelde groenten blijken Europa gewoon binnen te kunnen komen, omdat testen ontbreken en lang niet alle producenten aangeven dat ze gebruik maken van de techniek die in Europa verboden is. Wat is de huidige stand van zaken?
In de publieke opinie staat de technologie, die de laatste jaren steeds bekender is geworden, te boek als CRISPR-Cas. Maar wie helemaal juist wil zijn, moet eigenlijk spreken van CRISPR-Cas9. Het gaat namelijk om een technologie die uit twee onderdelen bestaat, waarvan het enzym cas9 er één is.
De technologie is ontleend aan de natuurlijke afweer van bacteriën tegen virussen. CRISPR is daarbij de ‘bibliotheek’ van het bacteriële verdedigingsmechanisme waarin informatie over eigen en vijandig DNA wordt bewaard. Het enzym cas9, het tweede onderdeel, is daarbij de ‘schaar’ die optreedt als er virus-DNA wordt herkend. De schaar knipt het virus-DNA kapot. Vergelijk het met het opbouwen van weerstand tegen virussen bij mensen. Na een eerste infectie weet het menselijk lichaam in het vervolg ook beter hoe op te treden.
Nuttige onderzoekstool
Pas zo’n tien jaar geleden werd de werking van dit enzym, cas9, ontdekt. Het systeem bleek met enkele aanpassingen een handige onderzoekstool die ook toepasbaar is in de AGF. Veredelaars kunnen het systeem nu zo aanpassen dat ze gericht in het DNA van groenten en fruit kunnen knippen, waardoor ze veel sneller en efficiënter kunnen veredelen. Niet onbelangrijk met het oog op de wereldvoedselvoorziening die onder druk staat. Tegenstanders denken daar alleen anders over. Genetische modificatie vinden zij het en dat is in Europa verboden.
Veredelaars zijn enthousiast over de voordelen van de techniek, net als beleidsbepalers waaronder minister Carola Schouten van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. “Vroeger moest je voor elke genetische aanpassing een ander eiwit ontwerpen, je moest als het ware voor elke reis een nieuw Tomtom-systeem maken. Met CRISPR-Cas kun je steeds dezelfde Tomtom gebruiken en hoef je alleen maar een ander adres in te kloppen”, aldus Wageningenonderzoeker Ruud de Maagd op de website van Wageningen University & Research (WUR).
Afhankelijk van de precieze instellingen die veredelaars hanteren, kunnen genen subtiel aan- of uitgezet worden, aangepast worden, helemaal worden weggehaald óf kunnen er zelfs genen toegevoegd worden aan bestaand DNA. Die laatste twee opties maakten dat het Europees Hof afgelopen zomer een streep zette door het gebruik van CRISPR-Cas in Europa.
Strenge wetgeving
Volgens het Europees Hof moet CRISPR-Cas gezien worden als genetisch modificatie, waarop strenge wetgeving van toepassing is. Zo mag transgenese, waarbij vreemd genetisch materiaal in DNA wordt ingebracht, niet in Europa. Mutagenese, waartoe ook CRISPR-Cas behoort, was vrijgesteld van deze regelgeving die uit 2001 stamt. Onder mutagenese verstaan wetenschappers het aanpassen van genen met bijvoorbeeld de hulp van straling of bepaalde chemische stoffen. De uitspraak maakt dat veredelaars nu dreigen hun onderzoek buiten Europa voort te zetten, omdat daar de regels minder strikt zijn.
Het Europees Hof maakt zich zorgen over de veiligheid en de risico’s voor mens en milieu. Om die reden is er ook Europese regelgeving over genetisch gemodificeerde organismen (ggo’s). Die regelgeving richt zich primair op de techniek waarmee de aanpassingen tot stand komen. In andere landen, waaronder bijvoorbeeld de Verenigde Staten en Canada, wordt toelating van ggo’s gebaseerd op een analyse van het eindproduct en wordt niet primair naar de gebruikte techniek gekeken.
Blauwe ogen?
En daarmee stuiten we op het punt waarover het Financieel Dagblad in januari 2019 publiceerde, want genetische veranderingen in DNA kunnen ook op natuurlijke wijze ontstaan. Met DNA-analysemethoden kan het voorkomen van een veranderde DNA-volgorde worden vastgesteld. Daarmee is alleen nog niet duidelijk met welke techniek, klassieke veredeling of bijvoorbeeld CRISPR-Cas, de aanpassing in het DNA is gedaan. In het eerste geval wordt het product vrijgesteld van de ggo-regelgeving, in het laatste geval niet. Vooral bij nog onbekende DNA-mutaties wordt het al snel lastig om deze te traceren. Van breder bekende DNA-mutaties worden, bijvoorbeeld in de EUginius databank die Nederland en Duitsland hebben opgezet, bepaalde DNA-mutaties met het oog op ggo-regelgeving bijgehouden.
In Europees verband wordt aan een technische oplossing gewerkt door Europese laboratoria, maar zolang controle-instanties, zoals de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) niet in staat zijn om ggo’s op te sporen, kan gemanipuleerd AGF in de schappen belanden. Bijvoorbeeld vanuit Canada, waarmee Europa handelsovereenkomst Ceta heeft gesloten. (Schouten ontkende dit voordeel voor Canada begin maart. Zij stelde dat alle Canadese import gewoon aan de Europese regelgeving moet voldoen en dat Ceta daaraan niets veranderd.)
Importeurs van AGF kunnen, net als controle-instanties, ondertussen natuurlijk wel informatie opvragen over de techniek waarmee de geïmporteerde producten tot stand zijn gekomen. Daarmee kunnen zij, zolang de technische oplossing er in Europees verband nog niet is, gemanipuleerd voedsel binnen hun mogelijkheden buiten de deur houden. De vraag is alleen of alle producenten op hun blauwe ogen te vertrouwen zijn. In theorie kunnen ook die genetisch gemanipuleerd zijn, nietwaar?
En dan nog dit
In alle berichtgeving over CRISPR-Cas duiken er ook regelmatig curieuze berichten op. Zo claimde afgelopen november een Chinese arts nog baby’s door middel van CRISPR-Cas genetisch te hebben gemanipuleerd. Het zou gaan om een tweeling, twee meisjes van wie de vader hiv-positief was. Door een knip in het DNA te doen, is het de arts naar eigen zeggen gelukt dat de twee kinderen geen hiv hebben. Van verschillende kanten werden er vraagtekens gezet bij, zowel uit moreel oogpunt als uit wetenschappelijk oogpunt.
Dit (iets aangepaste) artikel verscheen eerder in editie 2, 33e jaargang van Primeur. Zie hiervoor www.agfprimeur.nl.