Tholen - De Canarische tomaat verkeert in zwaar weer en daar zijn verschillende redenen voor aan te wijzen. In de afgelopen twintig jaar zijn de exportcijfers gedaald van 352.000 ton in 1998/1999 tot 33.500 ton in 2019/2020. Ondanks dit verval heeft de tomatenteelt op de Canarische Eilanden een rijke geschiedenis van succesvolle periodes met internationale allures. Meer dan een eeuw lang zijn de Canarische Eilanden een belangrijke leverancier van tomaat geweest voor het Europese continent en het Verenigd Koninkrijk.
"De geschiedenis van de tomaat op de Canarische Eilanden begon precies 136 jaar geleden. In die tijd zagen de Engelsen van de bedrijven die op de Canarische Eilanden waren gevestigd ter bevoorrading van de koloniën dat er met het klimaat op de archipel op elk moment van het jaar tomaten geteeld konden worden, ook in de winter, toen er in het Verenigd Koninkrijk helemaal geen productie was. Zo werden de Engelsen pioniers in de teelt van Canarische tomaten voor de export. We schrijven het jaar 1885", vertelt Gustavo Rodríguez van de communicatieafdeling van FEDEX, de federatie van exporteurs van tuinbouwproducten van Las Palmas.
De eerste verladingen van tomaten naar de Britse eilanden konden op veel bijval rekenen en in een paar jaar tijd werd de tomatenteelt en -export een bloeiende activiteit. "De export groeide snel. De Canarische tomaat, waarvan de teelt aanvankelijk in Engelse handen was, was een zeer beroemd artikel in Engeland. Dat zie je bijvoorbeeld nog terug in enkele overblijfselen die herinneren aan dat roemrijke verleden, zoals de naam van de wijk Canary Wharf, heden ten dage een zakencentrum in Londen en eertijds de plaats waar de tomaten van de Canarische Eilanden werden aangevoerd."
Na meer dan 100 jaar, waarin het onder meer de desastreuze gevolgen van twee wereldoorlogen en een burgeroorlog te boven wist te komen, moet de machtige tomatensector op de Canarische Eilanden nu toch het hoofd buigen omwille van een reeks onvoorspelbare maar zeer bepalende gebeurtenissen.
Heropening van fruithuizen John Fox & C.º in Londen en W.B. Band & C.º Ltd. in Liverpool - Advertentie in het tijdschrift Tenerife Gráfico, oktober 1946
Virussen verstoren de teelt
"De achteruitgang van de Canarische tomatenteelt begon in 2000, net na het seizoen waarin de beste oogst ooit werd behaald. Het verval werd ingeluid door een steeds groter wordende virusdruk. Het tomatengeelkrulbladvirus (TYLCV), tomatenbronsvlekkenvirus (TSWV) en tomatenmozaïekvirus (ToMV) braken uit waardoor de productiekosten in amper één seizoen praktisch verdubbelden. Omdat de Canarische tomatenvariëteit niet resistent was tegen deze virussen, was het noodzakelijk om van ras te veranderen en een toevlucht te nemen tot de enttechniek op onderstammen. Dit was niet alleen veel duurder, maar de sector moest zich nu ook, na tientallen jaren een ras te hebben geteeld dat het teelttechnisch perfect onder de knie had, aanpassen aan een tomaat die uiteindelijk ook een lagere productiviteit had dan de tomaat die tot dan toe werd geteeld", legt Gustavo uit. "De structuren moesten volledig worden veranderd en aangepast om de insecten die de plaag verspreidden te bestrijden met fijnmazigere netten, wat de productiekosten nog verder deed stijgen. En door de brutale kostenstijging haakten veel telers af en slonk het areaal zienderogen."
EU-handelsovereenkomsten
"Dat gebeurde op ongeveer hetzelfde moment dat het handelsakkoord tussen de Europese Unie en Marokko tot stand kwam. Er werden een importquotum en prijzen afgesproken die niet onder bepaalde vaste bedragen mochten duiken om geen concurrentie te vormen voor de Europese tomaat. Maar het is anders gelopen, zo weten we nu maar al te goed", zucht Gustavo Rodríguez. "Uiteindelijk gaat het om oneerlijke concurrentie, en dat zeggen niet alleen wij, maar ook de Portugese, Franse, Italiaanse, Belgische en Nederlandse telers, omdat het onmogelijk is om op gelijke voet te concurreren met de Marokkaanse teelt. De Canarische Eilanden sloegen als eerste alarm en we zijn ook de gemeenschap die het hardst wordt getroffen, want in een ultraperifeer gebied zijn de exportkosten voor het eindproduct en de importkosten voor grondstoffen hoger. Er kwamen vervolgens ook overeenkomsten tot stand met landen als Turkije, Tunesië en Egypte. En er zit altijd een geopolitieke component vast aan dit soort relaties, waarbij de landbouw en visserij steevast worden gebruikt als onderhandelingstroef."
Kosten swingen de pan uit
De stijging van de productiekosten in de afgelopen jaren is een andere bepalende factor geweest in de verzwakking van de Canarische tomatensector. "Er zijn zowat op elk gebied prijsstijgingen geweest, die eigenlijk vaak te herleiden zijn tot die van fossiele brandstoffen. Want fossiele brandstoffen zijn onder meer nodig voor het transport van de tomaten en voor de productie van kunstmest, gaas, plastic en irrigatiemateriaal. Het probleem is dat de stijgende kosten niet gecompenseerd worden door een toename van de verkoopprijzen van het eindproduct. In 2000 stagneerden de prijzen en in de afgelopen 20 jaar hebben we slechts af en toe, bij wijze van uitzondering, een opleving gezien."
"In de afgelopen 3 jaar is ook het minimumloon met 32,5% gestegen. Als we er rekening mee houden dat de tomatenteelt een van de meest arbeidsintensieve teelten is, dan wordt de situatie onhoudbaar. En dat geldt nog meer voor de teelt van specialties", merkt Gustavo op. "En terwijl de arbeidskosten in Spanje stijgen, blijven ze in Marokko net zo laag als voorheen."
Een studie uitgevoerd in 2019 door de Universiteit van La Laguna, waarin de productiekosten van exporttomaten op de Canarische Eilanden werden geëvalueerd door ze te vergelijken met hun belangrijkste concurrenten, gaf met precieze cijfers duidelijk de impact op de tomatenteelt op de eilandengroep aan. De positie van de Canarische Eilanden is op dat vlak weinig benijdenswaardig. "Rekening houdend met alle nodige uitgaven, kost het de Canarische Eilanden € 1,05 om een kilo tomaat op de verkooppunten in Europa te plaatsen, het Spaanse schiereiland 80 cent en Marokko minder dan 70 cent", zo concludeerde de studie.
Gerechtelijke processen
Omdat de teelt plaatsvindt op verafgelegen eilanden ontvangt de sector op de archipel steun van de Spaanse regering voor het transport van de eindproducten. Het Staatsblad (BOE) definieert deze vergoedingen als een instrument ten dienste van de ontwikkeling van de Canarische productiesectoren en de handel tussen de verschillende eilanden. Een onvoorziene gebeurtenis zorgde er echter voor dat deze steun ook een obstakel vormde voor de tomaat van de Canarische Eilanden. De al ingezette achteruitgang werd er nog door versneld.
"In 2006", legt Gustavo Rodríguez uit, "werd er door de regeringsdelegatie op de Canarische Eilanden een audit uitgevoerd over de compensatie van de transportkosten voor het jaar 2002. Dit leidde uiteindelijk tot een gerechtelijke procedure die eindigde in het Hooggerechtshof. Ook al wonnen we de zaak in 2016, Fedex en de Vereniging van Telers-Exporteurs van Tenerife waren in 2006 gedwongen tot de volledige terugbetaling, inclusief rente, van de subsidie voor het boekjaar 2002. We hadden ondertussen dus € 22 miljoen moeten ophoesten. In die tijdspanne van tien jaar gooide meer dan 50% van de telers de handdoek in de ring. De schulden die ze vanwege de terugbetaling moesten maken, waren te groot."
Subsidie-uitbetalingen lopen vertraging op
Gezien de aanzienlijke achteruitgang van de activiteit op de archipel, met een afname van het areaal, productievolume en telersaantal, stelde de regering van de Canarische Eilanden een strategisch plan op voor de periode 2009/2014 om het tij te keren. "Maar met de regeringswissel in 2011 werden de steunmaatregelen waarin het plan voorzag niet meer nagekomen. Vele telers die dure investeringen hadden gedaan om hun structuren te verbeteren en te moderniseren, berichtten dat de subsidies niet verder werden uitbetaald. Zeven wanhopige vrouwen uit de gemeente La Aldea gingen zelfs in hongerstaking voor de gebouwen van de minister-president van de autonome regering op Gran Canaria. De situatie was voor velen uitzichtloos."
De sector blijft vechten haar toekomst
Er zijn dus diverse factoren aan te wijzen als oorzaak van de teloorgang van de tomatenteelt op de Canarische Eilanden. En onlangs kwam daar nog Brexit bij, alsook, zowel op een directe als minder directe manier, de klimaatverandering. De teelt wordt immers rechtstreeks geraakt door steeds vaker voorkomende extreme weersomstandigheden, maar ook onrechtstreeks door teeltmogelijkheden in traditioneel koudere gebieden, waardoor het aanbod en de concurrentie groter wordt.
Het verval van de tomatenteelt op de Canarische Eilanden is een feit. Dat bewijzen ook de cijfers. Met slechts 426 geregistreerde hectares en 7 telers in 2020, is de exportsector niet meer wat het geweest is. Toch blijft ze vechten, niet alleen om te overleven, maar ook om haar kracht te herwinnen, want de Canarische tomaat is altijd een heel mooi exportproduct geweest dat de consument nooit heeft teleurgesteld.
"We kunnen bogen op meer dan een eeuw ervaring in de teelt en afzet van tomaat, de volgens FAO meest geconsumeerde groente ter wereld. En de vraag naar tomaat neemt nog steeds toe. Onze sector loopt voorop op het vlak van modernisering en we hebben een uniek logistiek netwerk, met import- en distributiebedrijven in het Verenigd Koninkrijk en Nederland, namelijk Fortuna Frutos en Victoria Trade. De Canarische tomaat is van topkwaliteit en er is veel vraag naar in Scandinavië, Centraal-Europa en het Verenigd Koninkrijk. De Britten blijven overigens zeer trouw aan dit product waarvan ze mee de geschiedenis hebben geschreven", blijft Gustavo Rodríguez positief.
"De Canarische tomaat heeft unieke smaakkenmerken die worden bepaald door het water op de eilanden, dat erg zout is, en door het milde klimaat dat de passaatwinden ons schenken. Sinds enkele jaren werken we dan ook samen met de gewestregering om de Tomaat van de Canarische Eilanden als kwaliteitsmerk sterker te positioneren op de markt."
"De teelt van de tomaat speelt ook een voorname rol bij de bescherming van het milieu, want het stopt erosie en voorkomt woestijnvorming. Het is een bron van werkgelegenheid en zou zelfs een synergie kunnen opleveren in combinatie met het toerisme. Deze mogelijkheid hebben we nauwelijks onderzocht, maar is wel veelbelovend", zegt Gustavo.
Op dit moment is het onvermijdelijk dat telers hun activiteiten proberen te diversificeren en op zoek gaan naar alternatieve gewassen. Toch verdient een product met dergelijke traditie zeker nog een kans om verder geschiedenis te schrijven op de archipel.
Dit artikel verscheen eerder in editie 12, 35e jaargang van Primeur. Zie hiervoor www.agfprimeur.nl.
Voor meer informatie:
Gustavo Rodríguez
FEDEX
+34 600 505 561
comunicacion@fedex.es
www.fedex.es/