Tholen - Het was woensdagmiddag volle bak bij Delphy in Bleiswijk. Met meer dan 220 aanmeldingen zat het LichtEvent helemaal vol. Er was dan ook genoeg te bespreken, zoals ook te merken was aan de decibellen tijdens het koffiedrinken in de pauzes.
Tijdens de plenaire opening was het wel goed stil. Of de aanwezige menigte stil was van de serieuze cijfers die Corné van Steekelenburg van Samax op het scherm toverde? Allicht, al is de impact die de nieuwe belastingwetten op de sector gaat hebben inmiddels goed bekend. Tijdens een hele reeks workshops ging het vervolgens over (positieve) praktijkervaringen met LED-belichting, nieuwe onderzoeksresultaten en technische vooruitgang.
Keiharde cijfers
"Kom in actie", riep Corné de zaal op in zijn plenaire presentatie. De kern van zijn verhaal over de 'economie van belichten' was: zorg voor flexibiliteit en voor een meer divers pakket aan warmtebronnen. Alleen vertrouwen op de WKK, dat kan (economisch) niet meer.
De algemeen directeur van het bedrijf dat een veertigtal bedrijven helpt met hun energiemanagement rekende de gevolgen van de nieuwe wetgeving nog maar eens door met de zaal. Bijvoorbeeld voor een belichte groenteteelt, waar de energiekosten per vierkante meter tussen 2024 en 2030 met 9,12 euro per vierkante meter toenemen.
Corné van Steekelenburg van Samax
Oorspronkelijk was het plan van de organisatie om de zaal aan het begin van de middag een verhaal voor te schotelen over hoe de retail, de sector en de consument aankijken tegen belichting in de nabije toekomst met de huidige duurzaamheidsvraagstukken. Dat lukte uiteindelijk niet, vertelde Dennis Medema van Glastuinbouw Nederland. Zij organiseerden de middag samen met Wageningen University & Research Business Unit Glastuinbouw, Delphy Improvement Centre en Plant Lighting in het kader van het programma Kas als Energiebron. De keiharde cijfers die Corné op het scherm toverde zouden vast indruk gemaakt hebben, voor zover in ieder geval de retail zich er niet al van bewust is.
Volle bak in het Delphy Improvement Centre
Praktijkervaring: verdamping 'op aanvaardbaar niveau'
Na het beperkte plenaire gedeelte was het tijd voor een dertiental workshops en drie rondleidingen. Uit dat uitgebreide programma konden deelnemers drie onderdelen kiezen. Wie koos voor praktijkervaringen uit de groenteteelt, kreeg de ervaringen van teeltmanager Cees Maan van Lans te horen. Bij de grote tomatenteler werken ze met speciale LED-armaturen, waarin ook een ventilator geïntegreerd is. In de toekomst zou Lans de ventilatoren ook los van de armaturen willen kunnen aansturen, net als de kleuren in de LED-lamp. De LED-lampen zijn nu al dimbaar.
Afgelopen winter teelde Lans in een paar kassen met hybride belichting en in een paar met full-LED. In de full-LED-teelt schroefde men de intensiteit op van 200 naar 300 micromol. Daarmee slaagden de telers erin om de verdamping, een uitdaging nog in LED-teelt, 'op aanvaardbaar niveau' te krijgen.
Cees Maan van Lans en Jaco den Bakker van WUR
Warmte inbrengen: hoe en waar?
Uitdagingen zijn er altijd nog wel. Zo kijkt Lans nog naar waar men de warmte precies in het gewas wil inzetten. Het is zaak de afrijpingstijd van de vruchten niet te lang te laten duren, benadrukte Cees. De ervaring van de teeltmanager is dat vooral bij een vroege belichte teelt de uitgroeiduur van de vruchten lang is hartje winter. Cees verklaart dat door een snelle plantopbouw in het najaar, waarna in november en december de etmaaltemperatuur omlaag gaat waardoor mogelijk de uitgroeiduur oploopt. "Bij een latere planting in oktober is dat minder een probleem."
Ook in de komkommers werd er afgelopen winter weer meer belicht geteeld. Rens Smith, teeltadviseur bij Delphy, deelde zijn ervaringen. Net als Cees wees hij erop dat het erop lijkt dat met een hogere intensiteit belichting de problemen met verdamping al afnemen. Na zijn bijdrage ging het in de discussie onder meer over hoe snel je op- en afschakelt met je belichting. In één keer al het licht aan knallen is niet aan te raden. Lans schakelt in 1 uur op in twee stappen van 0 naar 300 micromol. "Net als hoe we bij HPS in twee stappen naar 200 micromol opschakelden." Cees' advies: zorg wel dat het gewas al opgewarmd is voordat de belichting aangaat. Aan het eind van de dag ziet Rens dat veel telers afschakelen 'met het daglicht mee'.
Jaco den Bakker, oud-teler en tegenwoordig werkzaam bij de WUR, trapte de workshop af en mocht hem ook afsluiten. Zijn conclusie: met hogere lichtintensiteiten neemt het probleem met verdamping al af en is de situatie 'acceptabel'. Wel blijft het nog onderzoek waard om te kijken hoe en waar je de extra warmte in de teelt inbrengt. Cees: "Je hebt een bepaalde basis aan energie nodig voor kwaliteit." Een extra uitdaging: in tomaat telen telers met veel nieuwe, ToBRFV-resistente rassen. Zoals een teler uit de zaal concludeerde: hierdoor is zowel LED als het ras vrij nieuw, en dus 'moet je toch weer opnieuw leren telen.'
Sturen met spectrum
Net als bij eerdere evenementen over belichting gold ook voor deze woensdagmiddag: één uniform antwoord op de vraag hoe je met LED moet telen, kwam er niet. Daarvoor is de materie nog altijd te complex. Wat te denken bijvoorbeeld van spectrum, waarop Kees Weerheim van de WUR in zijn workshop uitgebreid inging.
De onderzoeker besprak diverse proeven, waaronder in de opkweek van vruchtgroenteplanten. Hier willen opkwekers graag weten hoe ze met schuiven met het spectrum de plant kunnen sturen, zodat ze de optimale plant aan de teler kunnen uitleveren. Kees' conclusie na onderzoek voorlopig: sturen op scheutgelijkheid met spectra valt nog niet mee. Wie gelijke scheuten wil krijgen doet er eerder nog goed aan de lichtintensiteit op te schroeven, lijkt het.
Proeven kijken: vochtproblemen
Naast workshop was er de keuze uit drie rondleidingen. In het Delphy Improvement Centre konden proeven in de groenten en de sierteelt bekeken worden. Bij de WUR kregen deelnemers een mix van zowel groenten- als sierteeltproeven te zien.
Linda Nooren geeft uitleg bij een proef met LED-teelt in aubergine
Linda Nooren en Stijn Jochems van Delphy namen een groep mee langs de groenteproeven. In een langlopende LED-proef in aubergine is voorlopig de conclusie dat het vooral nog zoeken is naar een geschikt ras, alvorens aan alle LED-knoppen gedraaid kan gaan worden voor een optimale teelt. Stijn: "Ons idee is dat het huidige spectrum goed genoeg is."
In een onderzoek in tomaat proberen de onderzoekers de vinger te krijgen achter verdamping, en de problemen die telers hiermee in de praktijk ervaren. Als oorzaak van verdampingproblemen werden onder meer wankleurige vruchten gemeld. Twee kassen met verschillende vochtniveaus zijn voor de rest identiek gehouden. De voorlopige conclusie: een lagere verdamping lijkt niet per se de oorzaak van de in de praktijk opgetreden problemen.
Stijn Jochems bespreekt een proef in tomaat gericht op verdamping
Technische innovaties
Technische innovaties zijn er ook aan de lopende ban. In een aubergineproef wordt low-E-glas opnieuw getest, gelijktijdig met een referentieteelt bij praktijkteler Greenbrothers. In de grotere proef dan voorheen kijken de onderzoekers ook naar de combinatie met actief ontvochtigen, waarbij warmte uit kaslucht teruggewonnen wordt en weer in de kas ingebracht. Hierdoor licht het gasverbruik erg laag. Het einddoel: maximaal 11-12 kuub per vierkante meter per jaar gebruiken.
Slurven boven en onderin het gewas in de kas met low-E-glas
In het oog springt de speciaal aangepaste kas voor een proef van Horconex en Voltiris. Kaz Vermeer – "mijn voornaam vergeten jullie natuurlijk nooit meer" – van de van oorsprong Zwitserse startup praatte de deelnemers bij over het oogsten van zonne-energie met een slim zonnepanelensysteem ín de kas. Een tweede bijvangst waarnaar inmiddels ook aandacht uitgaat is hoe het systeem kan bijdragen aan hitte-reductie in de kas. Het systeem met zonnepanelen die kunnen meedraaien met de zon kan namelijk ook heftige zoninstraling doen afnemen. Uit eerdere proeven bleek voorlopig nog geen nadelig effect van de installatie op de producties in de kas door mogelijk minder lichtinval.
Kaz Vermeer voor de kas die speciaal is aangepast voor een proef met de innovatie van Voltiris. Het complete onderscherm is met een meter verlaagd voor integratie van de speciale zonnepanelen in de kas.
Nog meer stuuropties
Wie nog niet vol zat van alle informatie kreeg tot slot nog een glimp van een proef van de Canadese belichtingsleverancier Sollum. Het is een van de (nu nog) weinige partijen bij wie ook het spectrum stuurbaar is. Het laat nog maar eens zien dat, zelfs nu LED toch al zeker tien jaar actief gebruikt wordt, er nog elk jaar weer nieuwe mogelijkheden zijn. Simpelweg een bak groen-blauw-licht ophangen in de kas, daarmee kom je er niet meer. Iets wat telers zich ook realiseren, en dus was de opkomst wederom groot op het LichtEvent.
Volgend station: het EnergiekEvent in de zomer. Want zonder energie geen belichting.